Gemaal Grote Beek is in 1953 gebouwd als onderdeel van een groot “delta” project om overstromingen van de IJssel in dit gebied te voorkomen.
Elke winter stroomde het water van de IJssel over een lager deel van de dijk, de Baakse Overlaat genoemd, via de weilanden langs Zutphen heen weer de IJssel in.
De Baakse Overlaat was nodig om Zutphen, toen het nog een vesting was, met water te beschermen, maar de overlast werd uiteindelijk te groot.
Grote delen van Baak, Steenderen maar ook van Zutphen overstroomden jaarlijks.
Bron: Gemeente Bronckhorst
Gemaal met dienstwoning gelegen nabij de Veerweg en Bakerwaardseweg ten zuidwesten van de kern van Bronkhorst. Het gemaal ligt in de Grote Beek, een aftakking van de IJssel.
Het gemaal met dienstwoning vormt een fraai voorbeeld van een object gebouwd in de Wederopbouwperiode met kenmerken van het naoorlogse Nieuwe Bouwen. Het gemaal en de opvoerwerktuigen zijn nog geheel oorspronkelijk. Het gemaal met dienstwoning is van belang als onderdeel van de geschiedenis van de waterhuishouding en van de bouwtechniek van waterstaatkundige objecten.
Beide foto’s uit het archief van het Waterschap Rijn en IJssel laten goed zien hoe hoog het water in de IJssel kan staan.
Gemaal Grote Beek treedt in werking als het water van de IJssel hoger staat dan in de Grote Beek.
Bij laag water stroomt het water van de Grote Beek vanzelf de richting de IJssel, dat is hier goed te zien.
In 1947 is begonnen met de aanleg van een dijk tussen Doesburg en Zutphen, een bandijk van 30 km lang, met drie gemalen.
De gemalen zijn gebouwd om het water van de beken in het land, die op de IJssel uitkomen, bij hoog water in de IJssel te pompen.
De Grote Beek ontspringt tussen de Kruisbergsche Bosschen bij Doetinchem en de Enk bij Zelhem en loopt dwars door de gemeente Bronckhorst naar de IJssel.
Diverse kleinere beken, zoals de Hummelose Beek en de Rode Beek komen uit op de Grote Beek, vandaar dat hij hier bij het gemaal een flinke omvang heeft.
Om te voorkomen dat de pompen vastlopen zijn er buiten roosters aangebracht die vuil, takken en soms zelfs kadavers tegenhouden.
Daarboven hangt een grote grijper waarmee de rommel wordt verwijderd.
Wim Knaake vertelt: “De beheerders Hendriksen en Mennink waren vele jaren op het gemaal werkzaam. Hendriksen was de opa van Joost Wolters, nu beheerder van het Kunstgemaal. De foto`s laten een uniek beeld zien uit de periode dat de machines in het gemaal handmatig werden gesmeerd en bij hoogwater de beheerder in het gemaal sliep.
Op één van de foto’s is het nachtonderkomen, ook kantoor, van de beheerder goed te zien met de tas voor eten en drinken voor die nacht op het bureau“.
Gemeentelijk monument
De architectuur bouwt voort op de stijl van voor de oorlog, het nieuwe bouwen, met als kenmerken, strakke vlakken, ruimte, functioneel, veel licht en wit en weinig tot geen decoratie.
R. Polderman noemt in zijn rapport “Gemalen categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965“ het gemaal “Grote Beek“ expliciet als een te bewaren gemaal uit de “wederopbouwperiode“.
Het gemaal is een elektrisch aangedreven schroefpompgemaal en de motoren zijn in 1995 vervangen. Tegenwoordig wordt het gemaal computergestuurd bediend. De architectuur is van J. Benoist en Tauw.
Bron: archief “Watererfgoed“ Waterschap Rijn en IJssel.
In de dienstwoning is het Kunstgemaal gevestigd, een non-profit stichting die zich ten doel stelt moderne kunst en design te presenteren aan de bewoners en bezoekers van Bronkhorst en ver daarbuiten.
Bron: Website hetkunstgemaal.nl
Joost Wolters is de beheerder van de galerie, zijn opa was beheerder van het gemaal.
Gemaal Spaensweerd, geen monument
Als u op de dijk staat ziet u in verte in de uiterwaarden van de IJssel het gemaal Spaensweerd staan. Dit gemaal op poten is in 1927 gebouwd om deze polder leeg te kunnen pompen. De poten zijn nodig om het gemaal droog te houden bij hoog water.
In de volksmond heet het gemaal “De Duiventil”.
Bron: archief “Watererfgoed“ Waterschap Rijn en IJssel.
