Bron: Rijksmonumentenregister
Ned. Herv. Kerk. Neo-gotische zaalkerk met spitsboogvensters en vierkante, bakstenen toren, waarop achtkantige lantaarn.
De in 1838 gebouwde kerk heeft tegen de voorgevel een portaal met pilasters en hoofdgestel, oorspronkelijke deuren en bovenlicht.
Op het terrein een gietijzeren dorpspomp uit het derde kwart van de 19e eeuw, welke eigendom is van de Gemeente Hummelo en Keppel.
Eenklaviers orgel, in 1883 gemaakt door E. Leichel in een midden-19e eeuwse kas die aan weerszijden werd uitgebreid.
Mechanisch torenuurwerk Van Bergen, Heiligerlee, 1901, later voorzien van elektrische opwinding.
DE KERK IN HUMMELO ALS MONUMENT
Onderstaande tekst is opgesteld naar aanleiding van de Open Monumentendag 11 en 12 september 2021 door Jan Hagenbeek, Heleen Hendriksen, Gerrit Minkhorst, Hans Nusselder, Leida Wenneker, Henk ten Zijthoff.
Zo ziet het kerkgebouw in Hummelo er als monument anno 2021 uit. Met rechts in 2013 aangebouwd het Dorpshuis ”De Ruimte”.
De kerk is gebouwd in de jaren 1838/1839 toen het oude kerkgebouw niet meer op te knappen viel. Het oude gebouw viel ten prooi aan de sloophamer en het vrijgekomen puin werd in de omgeving hergebruikt. Slooppuin van de toren kwam als funderingspuin terecht onder de Torenallee ten noorden van Hummelo richting Zutphen, ook bekend als een tracé van de N-314. Vandaar de naam Torenallee.
Nadat een rondweg om Hummelo werd gelegd ontstond in 2015/2016 de mogelijkheid om het centrum van Hummelo grondig op te knappen omdat het centrum niet langer meer werd doorkruist door het zeer intensieve doorgaande verkeer. Het centrum werd ingericht als de “Huiskamer van Hummelo” en voorziet in een aangename verblijfsfunctie voor inwoners en bezoekers.
In 2015/2016 werd bij de herinrichting tevens de riolering vervangen. Daarbij moest diep graafwerk worden verricht. Het was al wel duidelijk dat de plek waar de kerk staat een archeologische ”hotspot” zou moeten zijn. Bij de graafwerkzaamheden bleken de hooggespannen verwachtingen uit te komen. Er werden 325 vondsten gedaan waarvan er 8 dateren uit de IJzertijd, de Romeinse tijd, en de Middeleeuwen. Archeologen zijn wekenlang bezig geweest om de vondsten te bergen en daarna te onderzoeken.
Ook over de geschiedenis van de kerk is sindsdien nog iets meer aan het licht gekomen. Het is aannemelijk dat de eerste kerk op deze plek rond het jaar 800 in gebruik is genomen. Die kerk was vermoedelijk van hout. De kerk is gewijd aan de missionaris Willibrord, die uit York in Engeland overkwam om het christendom in deze streken te verspreiden. Willibrord was een meester in het ontwikkelen van vastgoed. Talloze kerken realiseerde hij bij leven (geboren bij York in 658 en overleden in 739 te Echternach). En veel kerken die na zijn overlijden werden gebouwd, werden ook vaak aan hem gewijd.
Tot aan de reformatie behoort de kerkgemeenschap in Hummelo tot de Rooms-Katholieke kerk. Eind 1500 verandert dat. De dienstdoende geestelijke stapt over naar het “nieuwe geloof” en wordt in 1595 de eerste protestantse predikant van Hummelo. We hebben het over dominee G. van Raesfeldt.
DE OUDE KERK IN HUMMELO
Dit is de oude kerk van Hummelo die in 1743 werd getekend door Jan de Beijer. Wanneer deze kerk is gebouwd is niet bekend. Wel is bekend dat het een hele kleine kerk was.
DE NIEUWE KERK IN HUMMELO VAN 1838/1839
Na de val van Napoleon in 1815 is duidelijk dat het met het oude kleine kerkgebouw niet goed gaat. Er is zwaar achterstallig onderhoud. Er zijn vermoedelijk al stukken gesloopt wegens instortingsgevaar. Kortom: er moest iets gebeuren.
Maar een simpele oplossing was ook in die dagen niet snel te vinden. Napoleon zat na Waterloo sinds 1815 op St. Helena en kwam er niet meer levend vandaan. Koning Willem I werd in 1813 de baas van het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden en als het om kerken ging dan was Willem zeer behoedzaam. Op meerdere plekken in Nederland werd namelijk strijd gevoerd over de eigendom van voormalige Rooms-Katholieke kerken. Willem bedacht daarvoor een oplossing. Hij nam hoogstpersoonlijk de besluiten over sloop, verbouw of nieuwbouw van kerken en liet gepolder over deze vraagstukken niet toe. Dat betekende ook voor Hummelo dat er zonder toestemming van de Koning niet zomaar gesloopt en herbouwd kon worden.
Maar de Hummelse kerkgemeenschap kreeg hulp uit de adellijke hoek. Er staan twee kastelen in Hummelo en Keppel en de heren van deze kastelen hebben hun uiterste best gedaan om Willem I er van te overtuigen dat er toch echt iets moest gebeuren met de kerk in Hummelo. Vooral de voormalige ijzervreter H.J.C.J. baron van Heeckeren van Enghuizen doet zijn uiterste best en draagt ook zelf bij in de kosten. Zijn collega Van Pallandt van kasteel Keppel kan natuurlijk niet achterblijven en draagt ook bij in de kosten, zij het iets minder dan Van Heeckeren. Van Heeckeren van Enghuizen was officier in het leger van Napoleon en maakte als huzaar in dienst van de Franse keizer in 1812 de veldtocht naar Rusland mee. En wat nog wonderlijker is: hij overleefde de beruchte tocht naar Moskou, waarbij het grootste deel van de Grande Armee om het leven kwam in de koude hel van sneeuw en ijs. Hij kende als adjudant van Willem I de koning persoonlijk en was ook bevriend met diens zoon, de latere koning Willem II.
Uiteindelijk valt er een besluit: Hummelo krijgt Rijkssubsidie voor de sloop van de oude en de bouw van een nieuwe kerk. Er zijn in het jaar 1838 drie projecten waarvan Hummelo er één is. De andere twee werden gerealiseerd in Apeldoorn aan de Loolaan (eind 19de eeuw afgebrand) en in Heteren. Deze kerken worden Waterschapskerken genoemd. De naam is afgeleid van het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken, Openbare Werken en Waterstaat. Dit Ministerie ging over de beoordeling van de plannen. De kerk in Hummelo is naar alle waarschijnlijkheid ontworpen door Waterstaatopzichter H. Bauer in Zutphen. Het splinternieuwe kerkgebouw wordt in 1839 in gebruik genomen, mede dankzij extra financiële giften uit allerlei hoeken om het uiterst karige Rijkssubsidie voor de bouw aan te vullen. De kerk straalt dan ook soberheid uit.
OPGRAVINGEN IN 2015/2016 EN HET OUDE KERKHOF IN HUMMELO
Bij de reconstructie van het dorpscentrum van Hummelo werd o.a. het riool vervangen. Dat betekende dat er op grotere diepte werd gegraven. Daarbij werden onder de Dorpsstraat en aan de Keppelseweg ruim 80 graven gevonden en naar schatting 115 tot 119 overblijfselen van mensen die ooit daar zijn begraven op het oude kerkhof van Hummelo. Dat kerkhof lag in en om de oude kerk. De ouderdom van de resten is naar schatting tussen de 200 en 300 jaar. Onderzoek naar het materiaal levert de conclusie dat de mensen in Hummelo uit die tijd harde werkers zijn geweest. De slijtage aan de beenderen van de armen en schoudergewrichten zijn daar duidelijke voorbeelden van. Opvallend is ook dat de schedels niet goed in model zijn gebleven. Het zware verkeer en de trillingen hebben schade aangebracht aan de schedels die hol van binnen zijn en niet bestand tegen te grote druk. Het is de bedoeling dat de menselijke resten te zijner tijd worden overgebracht naar het Provinciale Depot Bodemschatten in Nijmegen.
TE BEWONDEREN IN DE HUMMELSE KERK
Bij een bezoek kunt u letten op een paar mooie elementen in de kerk:
– het orgel is in 1883 gebouwd door Ehrenfried Leichel, uit Arnhem. Daarbij zijn onderdelen van het oude orgel gebruikt dat in 1839 werd gebouwd door A.A. Kuerten
– Er hangt een mooie kroonluchter in de kerk. Het is niet bekend uit welke periode deze luchter stamt. De kaarsen geven licht via elektriciteit. Daarom houden bronnen de herkomst op eind negentiende of begin twintigste eeuw
– het liturgisch centrum heeft de Avondmaalstafel die in 1964 is gemaakt door schrijnwerker Poelman uit Hummelo naar een ontwerp van ds. H. Visser, destijds directeur van het toenmalige opleidingscentrum Ruimzicht in Doetinchem (thans een gerenommeerd hotel café restaurant). Er zit in deze tafel een schat aan symboliek!
– het doopvont dateert van 1957
– Er is in de opstelling van het kerkmeubilair een rij zitplaatsen ingeruimd voor de adellijke families van Hummelo en Keppel. Deze zitruimte heeft een luifel en staat bekend als de Gravenbank. Links zat ooit de familie Van Pallandt van kasteel Keppel en rechts de familie Van Heeckeren van Enghuizen
– het interieur van de kerk is grondig aangepast aan de nieuwe multifunctionele functie die het gebouw na 2013 heeft gekregen. In dat jaar is ook het Dorpshuis “De Ruimte” gerealiseerd. Daardoor zijn op deze plek allerlei activiteiten in het sociaal-maatschappelijke domein mogelijk. Van concerten tot trainingen voor pupillen van de gymnastiekvereniging!
– er hangen in de toren twee kerkklokken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog op 19 januari 1943 hebben de Duitse bezetters de klokken die in 1839 zijn gegoten uit de toren gehaald en er munitie van gemaakt. Op 7 april 1947 zijn er twee nieuwe klokken gegoten door Van Bergen in Heiligerlee. De zwaarste is gegoten in de toon cis en weegt 250 kilo. Het opschrift is veelzeggend: tot Kogel (19-1-43) tot Klok (31-3-47) . De kleine klok is eveneens gegoten in de toon cis en weegt 135 kilo. Het opschrift luidt: Ter Ere Gods. De toren van het monument met de klokken is door de gemeente Bronckhorst overgedragen aan de Stichting Oude Gelderse Kerken.
TRIVA
Op 29 maart 1942 treedt George Behar (*1923) in deze Hummelse kerk toe als lidmaat van de Nederlands Hervormde kerk. George Behar werd later wereldberoemd, zo u wilt wereldberucht, onder zijn Britse naam George Blake. Hij was tijdens de Tweede Wereldoorlog, na zijn vlucht uit Hummelo via de landroute naar Engeland, in dienst van de Britse geheime dienst. In de jaren ’50 werd hij één van de Britse geheimagenten die als mollen werkzaam waren voor de Russische geheime dienst. Hij werd in 1961 door de Britten ontmaskerd en tot 42 jaar cel veroordeeld. In 1966 ontsnapte hij op eigen kracht uit een Londense gevangenis en wist hij met hulp van een Engels hippie- echtpaar in een kampeerbusje Oost Berlijn te bereiken. Hij belandde in Moskou waar hij tijdens de kerstdagen van 2020 overleed. Blake is met militaire eer en de condoleances van president Poetin begraven in Moskou. Bekend is dat als er geen oorlog was geweest, Behar/Blake zeer waarschijnlijk predikant zou zijn geworden. Hem lukte het niet. Zijn Britse zoon uit zijn eerste huwelijk lukte het wel. Patrick Butler werd predikant in het Engelse Guildford.
TOT SLOT
Minstens 1200 jaar lang vinden mensen op deze plek en in de godshuizen die op deze plek hebben gestaan, blijdschap, steun en troost in alle facetten van het leven. Zoals het monument er nu staat in combinatie met het Dorpshuis “De Ruimte” is er een perfecte invulling van het begrip multifunctionaliteit ontstaan. Deze gebouwen op deze plek bieden alle inwoners van Hummelo en omgeving een bron voor inspiratie. Hopelijk geldt dat ook voor bezoekers van buiten Hummelo. Wees welkom!
BRONNEN:
– Archeologische Begeleiding Rioolaanleg Centrum Hummelo, Gemeente Bronckhorst. Gepubliceerd door SOB Research 2021
– archief en documenten van de kerkgemeenschap in Hummelo
– Raap-Rapport 2474, Archeologische waarnemingen in de kerk van Hummelo. Archeologische begeleiding graafwerkzaamheden in de Nederlands Hervormde Kerk van Hummelo (2011)
– Over de grondlegger van de nieuwe kerk in Hummelo, H.J.C.J. Van Heeckeren, is in 2021 een boek verschenen onder de titel: Oorlog en Vrede in Hummelo (2e druk).
– Over George Blake en zijn Hummelse roots is een publicatie verschenen in de Hessencombinatie, uitgave 43 van juni 2021, pagina 20/27.