Foto Mees Dekker, Zelhem
In de video van AchterOmmetjes wordt de geschiedenis van de Kapel beeldend verteld.
Geschiedenis van de kapel door W. Knaake
Op 23 april 1344 doen Gijsbert de Vijfde, Heer van Bronkhorst en zijn vrouw Catharina van Leefdael schenkingen aan de kapel ter ere van de Heilige Maagd Maria en Sint Maarten.
Tevens zijn er jaarlijkse schenkingen die samen met de schenkingen in 1344 dienen voor het levensonderhoud van de priester, die de kapel zal bedienen.
Begin 1345 beveelt Gijsbert Johannes van Driel bij de bisschop van Utrecht aan als priester voor EEN OPNIEUW GESTICHTE EN BEGIFTIGDE KAPEL.
Een maand later bevestigt de Bisschop de HERNIEUWDE stichting en begiftiging van de kapel en wordt Johannes als priester aangenomen.
Echter er is onduidelijkheid.
Uit 1360 bestaan stukken, toen Willem de Vierde Heer van Bronkhorst was, die spreken van een in dat jaar gestichte of hernieuwde en vergrote kapel met toestemming van de pastoor van Steenderen, waar Bronkhorst als parochie toe behoorde.
Wellicht was de door Gijsbert gestichte kapel een opvolger van een Godshuis op het kasteelterrein en werd het in 1360 opengesteld voor de inwoners van Bronkhorst.
In 1360 werd afgesproken: de rechten van de parochiekerk worden gehandhaafd en er mag NIET in de kapel worden begraven.
Geregeld werden er schenkingen gedaan en ná 1374 waren er twee altaren en twee priesters.
Na de Hervorming was er vaak sprake van één dienst per jaar waarschijnlijk voor het begin van de jaarlijkse kermis in Bronkhorst.
Aan het begin van de 17e eeuw raakte het kerkje sterk in verval en overleefde nauwelijks de grote stadsbrand in 1633.
Na de stadsbrand werd de kapel hersteld en kreeg een nieuwe toren waarin een nu nog aanwezige luidklok hangt anno 1638 geschonken door Herman Otto, geb. 1592 en gestorven 1644.
OTTO GRAEF TOT LIMBORCH EN BRONCKHORST HERE TOE STIRUM WISCH BORCULOE EN GHEMEN, ERFBANNERHEER DES FURSTENDOMS GELRE EN GRAEFSCHAPS ZUTPHEN GOUVERNEUR TOT GROENLOE ANNO 1638.
De vorige zin is het volledige randschrift op de luidklok.
In de loop van de 18e eeuw raakte het kerkje opnieuw in verval ondanks herstelwerkzaamheden in die eeuw.
De kapel werd in de volgende eeuw bijna niet meer voor het houden van godsdienstoefeningen gebruikt, was even zelfs een pakhuis en toen ontstonden er plannen om de lagere school daar te gaan vestigen.
Die was tot dat moment in het pand Uilenhoek 1 waar ook de hoofdonderwijzer woonde.
In 1820 deed de heer Wolterbeek, toen Heer van Bronkhorst, een verzoek aan de schout van Steenderen om de school te verbeteren.
Sommigen menen dat hij daarmee de kapel bedoelt en maken ze er uit op dat de school al in het kerkje zat.
Anderen, lijkt meer logisch, beoordelen het verzoek van Wolterbeek op de wijze dat hij bedoelt dat de kapel zo niet geschikt is als school omdat er ook in wordt begraven en dat een ongezonde situatie is voor de leerlingen.
Conclusie: Vóór 1820 zou er dan in de kapel nooit een school zijn geweest.
In 1822 volgt er een aanbesteding waardoor het schoolgebouw, hoogst waarschijnlijk in de Uilenhoek, wordt opknapt.
Is zeer waarschijnlijk juist want in 1824 bericht hoofdonderwijzer Seesink dat hij in zijn huis in de zomer 25 en in de winter 50 leerlingen moet onderbrengen in een leslokaal van 5x4x3 ellen of meters.
Rond 1840 vinden de kerkvoogden dat de kapel in bouwvallige staat verkeert en gaat er een verzoek naar de Koning om de kerk als school te mogen inrichten.
In die tijd was er jaarlijks een kerkdienst eveneens vóór aanvang van KERMIS, sommigen leggen het uit als KERSTMIS.
Eind 1841 krijgen de kerkvoogden toestemming en volgt er een aanbesteding om de kapel op te knappen.
Rond 1843 is in de kapel de lagere school van Bronkhorst gevestigd.
Bijna een halve eeuw later vindt er weer een verbouwing plaats en schrijft men over de kapel dat die zo bleef tot de aanvang van de restauratie.
Onjuist want er is een foto van de kapel rond 1905 met ronde ramen en een halve eeuw later zien we op een foto rechte ramen.
Dit betekent dat er in de eerste helft van de twintigste eeuw andere ramen in de kapel zijn geplaatst.
De school zou tot circa 1933 voortbestaan en werd toen opgeheven waardoor de leerlingen uit Bronkhorst vanaf die tijd in Steenderen naar school moesten.
In de kapel was elk jaar voor jong en oud viering van Kerst en werden feesten gehouden t.g.v. historische gebeurtenissen bij het Koninklijk Huis.
In 1960 begon de restauratie waarbij het uurwerk uit de toren verdween en de ingang van de kapel aan de zuidzijde werd geplaatst omdat de aanbouw van de kapel aan de noordzijde, met toiletten, bergplaatsen voor de school en de ingang, werd afgebroken.
De kapel is zoveel mogelijk gerestaureerd naar de tekening gemaakt in 1743 door Jan de Beijer.
Jarenlang waren er elke week diensten maar dat is inmiddels niet meer het geval.
De kapel is nu onderdeel van de Stichting Gelderse Kerken en wordt voor verschillende doeleinden gebruikt zoals exposities, manifestaties die te maken hebben met het jaarlijkse Dickens Festival vlak voor Kerst en is een trouwlocatie van de gemeente Bronckhorst.
Het interieur valt op door het kabinetorgel waarschijnlijk uit circa 1730 en gemaakt door A. A. Hinsz.
Boven de binnen deur hangt een wapenbord geschonken door Graaf van Limburg Stirum ter herinnering aan de stichting van de kapel in 1344 door de toenmalige heer van Bronkhorst Gijsbert de Vijfde.
Links en rechts van dit memoriebord hangen de wapenborden van Joost o.a. Graaf van Bronkhorst en zijn echtgenote Maria, Gravin van Holstein-
Schauenburg-Sternenberg. Verder o.a. het vaandel van Schutterij De Eendracht Bronkhorst en een memoriebord t.g.v. 500 jaar stadsrechten.
Dagelijks luidt om 12.00 uur de klok net als om 18.00 uur ( de zogeheten papklok ) vroeger tijd om pap te eten vaak voor het personeel bij de agrariërs.
Bron: Gedeelten van deze tekst ontleend aan het boekje Bronkhorst Korte Historie van Stad en Heerlijkheid door E.J. van Ebbenhorst-Tengbergen de Walburg Pers in Zutphen 3e druk 1981 ISBN 906011.496.5
De aanbouw
“Ik heb een mooie foto voor je van de Kapel in oude staat vanaf de Bovenstraat.
Je ziet de vroegere aanbouw van de Kapel die tijdens de restauratie is verwijderd.
Die aanbouw dateert uit de tijd dat de Kapel school was.
Alleen van daaruit kon je destijds de Kapel binnenkomen, er was een gang met de toegang tot de lokalen, de wc`s, kapstokken en berging o.a. voor de kolen.
Deze foto is mij voor een scan ter beschikking gesteld door de familie Boogman die vroeger woonde aan Onderstraat 8 en ze hadden een winkel met bakkerij.
Het was de eerste keer dat ik een foto met die aanbouw onder ogen kreeg.”
Bron: Rijksmonumentenregister
KAPEL, thans Herv. kerk. Gotisch, bakstenen zaalkerkje (XV) met driezijdige sluiting, steunberen en gedrukte spitsboogvensters.
Portaaluitbouw tegen de westgevel.
Tegen het, oorspronkelijk waarschijnlijk in steen overwelfde, schip was vroeger aan de noordzijde een zijbeuk aanwezig.
De kap en het vierkante klokkentorentje zijn gebouwd na een stadsbrand in 1633.
De kapel, die zeer verwaarloosd was en bij de inrichting tot school in 1842 geheel verbouwd, heeft door een ingrijpende restauratie in 1960-’61 haar oorspronkelijke uiterlijk grotendeels herkregen.
Kabinetorgel, ca. 1730, vermoedelijk gemaakt door A.A. Hinsz.
In de dakruiter een klok van een anonieme gieter, 1658, diam. 45 cm.
We zien Evert Jan Ovink met zijn “Belg” en onafscheidelijk z`n keeshond in de volksmond de “Kees van Ovink”.
Hij woonde in de boerderij Kasteelweg 2 en die zie je gedeeltelijk op de foto.
Evert Jan overleed op Oudejaarsdag 1966 en met de wetenschap wanneer de Kapel is gerestaureerd kun je de foto dateren. (1961 – 1966)
Let op dat de stadspomp ook al is gerestaureerd en dat gebeurde vrij snel na de Kapel.
Bronkhorst, Bronkhorster kapel, Gijsbertplein 1344
De kapel ligt aan de Kapelstraat en het Gijsbertplein 1344 in Bronkhorst, dat sinds 1482 stadsrechten bezit. In de kapel vinden thans regelmatig culturele activiteiten plaats. Ook is de kapel een gewilde trouwlocatie.
De kapel wordt voor het eerst genoemd in een akte van 24 april 1344. Gijsbrecht van Bronckhorst, de vijfde Heer van die naam, en zijn echtgenote Catharina van Leefdeal, wijdden de kapel aan de Heilige Maagd Maria en Sint Maarten.
In de akte is sprake van een ‘opnieuw gestichte kapel’, waaruit blijkt dat het kapelletje al een voorganger moet hebben gehad op of nabij het kasteel Bronckhorst.
De pastoor van de parochie Steenderen gaf in 1360 toestemming tot de bouw van een grotere kapel onder voorwaarde dat de rechten van de parochiekerk zouden worden gehandhaafd. In 1633 woedde een stadsbrand in Bronkhorst. De kapel werd beschadigd en in 1636 hersteld.
In de 18de eeuw raakte het kapelletje in verval. Er werd niet meer ‘gekerkt’ en het is zelfs even gebruikt als pakhuis. In 1834 verbouwde men het gebouwtje tot school, met het plein met de drie lindebomen als schoolplein, omdat het schooltje van Derk Hendrik Seesink aan zijn woonhuis (Uilenhoek 1) te klein was geworden voor zijn vijftig leerlingen. Dominee A.M. Nortier pleitte in 1954 de school weer opnieuw te gebruiken voor godsdienstoefeningen en tevens te gebruiken als een soort dorpshuis. De restauratie begon in 1960 en op 2 maart 1962 wordt de gerestaureerde kapel door het gemeentebestuur in gebruik overgedragen aan de Hervormde Gemeente Steenderen. Vanaf dat moment is het gebouw in gebruik voor diensten en exposities.
Het is een eenbeukig bakstenen kerkje van oorsprong uit 1344, met een driezijdige sluiting, steunberen en een gedrukt spitsboogvenster. Aan de westzijde bevindt zich een uitbouw die als toegangsportaal dienst doet. Waarschijnlijk is het schip in steen overwelfd geweest en was aan de noordzijde een zijbeuk aanwezig.
De kap en het klokkentorentje zijn gebouwd na de stadsbrand van 1633. In de dakruiter bevindt zich een klok (1658) van een anonieme gieter met een diameter van 45 centimeter.
In de kapel staat een 18e eeuws kabinetorgel, afkomstig uit de nalatenschap van de Zelhemse familie Ermeling.
Er zijn drie bijzondere wapenborden in de kapel. Een memoriebord boven de toegangsdeur, die geschonken werd door ir. W.J.H. graaf van Limburg Stirum om de stichting van de kapel in 1344 door Gijsbert V van Bronckhorst te herdenken.
Dit memoriebord, waarop in rood veld een zilveren leeuw staat afgebeeld, gewapend en gekroond van goud, ter ere van Joost de laatste heer van Bronkhorst die in 1533 de graventitel ontving. De wapenborden links en rechts naast de deur stellen resp. de wapens voor van Joost, graaf van Limburg Stirum, heer van Bronkhorst, Wisch en Borculo (1583-1621) en zijn echtgenote Maria, gravin van Holstein- SchauenburgSternenberg, vrouwe van Gemen. In zijn gevierdeelde wapen staat in het eerste en derde kwartier de leeuw van Limburg, in het tweede en vierde kwartier de leeuw van Bronkhorst. In het hartschild, het wapen van Wisch, twee boven elkaar gaande leeuwen. De helmtekens hebben betrekking op Limburg (een leeuw in een pauwenspiegel), Wisch (twee paardenbenen) en Bronkhorst (twee leeuwenklauwen die ieder een bol omklemmen). Beide schilden zijn in 1963 in bruikleen afgestaan door Mej. C.A. Metelerkamp uit Brummen.
Het oude vaandel van de Schutterij Eendracht van Bronkhorst vond hier ook een plaats, net als het schild dat herinnert aan het feit dat in 1982 het 500 jaar geleden was dat Bronkhorst in 1482 stadsrechten kreeg uit handen van Gijsbert V van Bronckhorst.
Via de mooie houten spiltrap links in de hoek kon de koster op de kapelzolder komen om twee maal per dag de klokken te luiden. Op de ankerbalken van het plafond zijn allemaal verschillende motieven aangebracht.
Lange tijd werden de belangrijke inwoners van Bronkhorst in de kapel begraven. Van enkele personen zijn de namen bekend, o.a. Gerhard Sanderus, richter te Bronkhorst, begraven 6 december 1784 tot en met Willem van Londen, overleden 10 juli 1818. Voor de andere inwoners werd een plaatsje op het omringende kerkhof gevonden. Het begraven in kerken werd m.i.v. 1 januari 1829 verboden.
De kapel, die tot 1960 zeer verwaarloosd was, behoefde hoognodig een grondige restauratie. Dankzij dr. J.H. van Heek van Huis Bergh en mr. A. Staring van de Wildenborch in Vorden en de toenmalige burgemeester en wethouder, kwamen fondsen vrij voor de restauratie. Architect Heineman te Velp en aannemer Hulshof te Steenderen voerden deze restauratie in 1962 en volgende jaren uit op basis van een oude tekening van Jan de Beyer uit 1742. De kapel is in 2011 overgedragen aan de SOGK.
Bron: Brochure Open Monumentendag Bronckhorst 2016