Foto Marcel Colenbrander
Deze muurschildering is een van de vijftig sleutelwerken in de kunstgeschiedenis van de provincie Gelderland
Erfgoed Gelderland is in opdracht van provincie Gelderland het afgelopen jaar op zoek gegaan naar de vijftig belangrijkste objecten uit de Gelderse kunstgeschiedenis door de eeuwen heen, van de middeleeuwen tot nu: de sleutelwerken. Dit zijn kunstobjecten die bepalend, invloedrijk of kenmerkend zijn voor de Gelderse kunstgeschiedenis. Niet alleen schilderijen en beeldhouwwerken, maar ook toegepaste kunst zoals textiel of glaswerk konden een Gelders sleutelwerk worden. Zo kwam een bijzondere selectie tot stand van uiteenlopende kunstuitingen, met onder meer portretten, kunstinstallaties, een preekstoel en een grafmonument.
Bron: Website Erfgoed Gelderland
Vijftig kunstobjecten vertellen het verhaal van de Gelderse kunstgeschiedenis, te zien op www.collectiegelderland.nl/sleutelwerken.
Op 4 december 2021 heeft Omroep Gelderland een radio uitzending in de kerk verzorgd. Erik Schuerink van de Vrienden van de Remigiuskerk onthulde een aantal interessante wetenswaardigheden over de restauratie door Jacob Por in 1930. Daarna hield kunsthistoricus Jochem van Eijsden een boeiende presentatie over al de vijftig belangrijkste kunstwerken en waarom dit kunstwerk van de twaalf apostelen hierin opgenomen is.
Deze vermelding is het startsein geworden voor nader onderzoek van deze fresco’s en de periode waarin ze zijn gemaakt. Hiermee wordt de betekenis van Hengelo in de Gelderse geschiedenis weer wat verder ontrafeld.
Middeleeuws monument met allure
De eerste vermelding van het dorp Hengelo stamt uit het jaar 963, toen er een kleine, houten kapel werd gebouwd op de plaats van de latere Remigiuskerk.
Rond 1300 verrees een grotere, stenen kerk op de plaats van de kapel.
Tegenwoordig behoort de Remigiuskerk tot de Protestantse Kerk Nederland.
De Remigiuskerk is een zogenaamde pseudobasiliek: een langwerpige kerk zonder bovenlichten in het middendeel. Het schip is breder en hoger dan de zijbeuken. Aan de oostzijde was vroeger het priesterkoor.
Het schip en de toren dateren uit de 15e eeuw.
De kerk is genoemd naar Remigius, patroonheilige en bisschop van Reims (437 – 533). Remigius was overigens niet degene die de Achterhoek kerstende, dat was Ludger.
Kansel, Statenbijbel en kroonluchters
De kansel dateert uit de zeventiende eeuw, behalve het klankbord. Dat was vroeger veel kleiner en is pas veel later vervangen door dit grotere klankbord.
Op de kansel ligt een Statenbijbel uit 1714.
De opvallende kroonluchters stammen uit de zeventiende en achttiende eeuw. De middelste is het oudst.
Roomse fresco’s en Protestantse witkwasten
Een van de grote attracties van de kerk zijn de middeleeuwse fresco’s, die in 1911 werden ontdekt onder een dikke laag kalk. Overgeschilderd tijdens de Reformatie.
Ook in 1911 ging de witkwast er al snel weer overheen, omdat ook toen de Protestanten niet graag werden herinnerd aan het Roomse verleden van ‘hun’ kerk. Gelukkig dacht men daar in 1930 anders over. Deskundige Jacob Por legde zorgvuldig een deel van de muurschilderingen bloot.
Ook in later jaren is er nog regelmatig aan de fresco’s gewerkt, maar er was en is nooit voldoende geld om álles bloot te leggen. Volgens fresco-experts zit er vermoedelijk nog veel meer onder de witte kalk verborgen.
De schilderingen zijn waarschijnlijk in de vijftiende eeuw aangebracht door een monnik van het toenmalige klooster Bethlehem bij Doetinchem. Hengelo viel onder de Paasche (het oude Germaanse woord voor nederzetting) van dit klooster.
Wat vertellen de muurschilderingen?
De twaalf muurschilderingen stellen de twaalf apostelen voor, onder het baldakijn van de Allerhoogste. Een baldakijn is een rijke, stoffen overdekking boven een troon of altaar.
Elke apostel draagt een banier met daarop een van de twaalf artikelen van het geloof, het Credo. Van links naar rechts ziet u:
1. Petrus, met de sleutel van de Hemelpoort en zijn boek.
2. Paulus, met zijn zwaard.
3. Andreas, met het X-vormige kruis, waaraan hij de marteldood zou zijn gestorven.
4. Johannes met de kelk giftige wijn, met een slangenkop. Het kruisteken dat Johannes droeg zou hem voor vergiftiging hebben behoed.
5. Jacobus de Oudere met zijn pelgrimsstaf en waterkruik.
6. Thomas met een lans.
7. Jacobus de Jongere met de vollerstang waarmee hij zou zijn doodgeslagen.
8. Philippus met de kruisstaf. Philippus predikte de zaligmaking, de leer van de Christelijke liefde.
9. Bartholomeus, die levend gevild zou zijn, met het mes.
10. Mattheüs, net als Paulus, met een zwaard.
11. Simon Zelotus (de IJveraar) met een speer.
12. Judas Thaddeüs, waarschijnlijk met een hellebaard.
In de noorderbeuk is een andere muurschildering de aanbidding van het kindje Jezus door de drie koningen. Zij werden destijds voorgesteld als ridders. Opvallend zijn hun grote voeten: zó ver moesten de koningen lopen naar Bethlehem.
Rechts van deze voorstelling zien we de martelares Margaretha, die de draak verplettert, en de heilige Birgitta (of Apollonia), de patrones tegen kiespijn, met als attribuut een tang.
Het medaillon is een wijdingskruis, ook apostelkruis genoemd.
Wikipedia: Apostelkruisjes zijn de twaalf kruisjes die op de wanden van een katholiek kerkgebouw worden geschilderd, bevestigd of ingemetseld. Bij de kerkwijding worden deze kruisjes gezalfd. De symboliek van het getal 12 gaat terug op de Bijbel, in het bijzonder op Openb. 21, waar sprake is van de twaalf poorten van het nieuwe Jeruzalem, symbool van de alomvattendheid van het heil in de eindtijd, waarheen de Kerk op aarde de weg is. De fundamenten van deze nieuwe stad zijn de twaalf apostelen, die het heil van de eindtijd hebben verkondigd.
Waar zouden de 11 andere apostelkruisjes geschilderd zijn?
Banken voor alle rangen en standen
De bankenopstelling rondom de preekstoel is typisch laat-reformatorisch. Zo’n opstelling was erop gericht zoveel mogelijk mensen de kans te geven naar het Woord te luisteren. Tot de laatste restauratie in 2010 stond de hele kerk vol met banken in deze rond-opstelling.
Tot in de twintigste eeuw zat de adel recht tegenover de kansel in de noorderzijbeuk. De burgers zaten rondom de kansel, terwijl de dagloners genoegen moesten nemen met de zogenaamde ‘boekweithoek’ of ‘rikhoek’. Zij zaten niet op banken, maar op balken zonder rugleuning. Vandaar ‘rik’ of ‘rek’, de balk waarop de kippen zaten.
Later in de twintigste eeuw kwamen er banken in de hele kerk. Nog steeds hadden families hun vaste eigen zitplaats.
Uniek: ronde bankopstelling
Bij de laatste restauratie van 2010-2011 zijn alle banken verwijderd en is uit het oude hout het huidige bankenplan gemaakt. Nog steeds staan de banken in de voor Nederland unieke rondopstelling. Het zitcomfort werd verbeterd en er kwam meer beenruimte.
Het aantal zitplaatsen is teruggebracht. Als er veel mensen zijn, kunnen er 250 extra stoelen worden bijgeplaatst.
De kleur van de vernieuwde banken is in het oorspronkelijke grenen-fineer met behulp van een oude techniek aangebracht.
Het orgel
Het orgel is in 1895 gebouwd door orgelbouwer Jan Proper uit Kampen. Het kostte toen maar liefst f 2.800. (Gelukkig kreeg men voor het oude orgel nog f 300).
Op 13 april 1895 gaf de Brummense organist Jan van Dissel het allereerste concert op dit Proper-orgel.
Voor de liefhebber: er ligt een aparte beschrijving van de dispositie (het geheel van registers, speelhulpen, manueelverdeling en technische details) van dit orgel ter inzage bij het orgel. Deze dispositie is in de loop der tijd een aantal keren is aangepast.
Bron: Vrienden van de Hengelose Remigiuskerk
Wie zijn hier afgebeeld?
Boven de hoofdingang in de toren zijn vier kopjes uitgebeeld. De linker kopjes zouden een echtpaar kunnen zijn, rechts zijn twee oudere mannen afgebeeld. Wie waren deze mensen die zo belangrijk waren voor de kerk dat zij hier de bezoekers mochten verwelkomen?
Er valt nog veel uit te zoeken over de geschiedenis van deze kerk en het dorp Hengelo Gld.
De klokken van de toren
In de toren hangen twee klokken. De grote klok is in 1612 gegoten door klokkenmaker Peter van Trier.
De kleinste en oudste, die stamt uit 1446, is in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gevorderd. Wonder boven wonder werd de klok na de oorlog bij een gieterij net over de grens teruggevonden. In goede staat; de Duitse klokkengieters hadden het jammer gevonden om deze oude klok om te smelten tot wapentuig.
Bron: Rijksmonumentenregister
Ned. Herv. KERK (St. Remigius).
Laatgotische pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor, schip en zijbeuken onder een dak en ingebouwde, zeer monumentale toren met speklagen en getraceerde nissen.
De kerk is geheel met kruisribgewelven overkluisd en heeft pijlers tussen zijbeuken en schip.
Ten noorden van het koor de sacristie.
Koor ca. 1400, schip en toren XV. Restauraties in 1839 en 1955-1960.
In het koor fresco’s: apostelfiguren (XV A) en tegen de oostelijke muur van de noorderzijbeuk: Driekoningen en twee heiligen (XVb?). Geconserveerd 1930.
Inventaris: kansel (XVII), 21 koperen wandluchters (XVII).
Twee-klaviers mechanisch orgel met van oorsprong een aangehangen pedaal, gemaakt door J. Proper uit Kampen in 1894. In 1977 gerestaureerd door de fa. Hendriksen & Reitsma. Bij die gelegenheid uitgebreid met een vrij pedaal dat niet onder de bescherming valt.
Klokkenstoel met gelui van twee klokken, waarvan één van een anonieme gieter, 1446, diam. 104 cm. en één van P. van Trier, 1612, diam. 138 cm.
Mechanisch torenuurwerk, is buiten gebruik gesteld.
