Gewelfschilderingen in de Dorpskerk te Vorden
Bij een restauratie in 1899 kwamen verschillende muurschilderingen tevoorschijn. Ze zijn na een aantal jaren weer onder een pleisterlaag verdwenen. In 1998 zijn de plafondschilderingen weer gedeeltelijk zichtbaar gemaakt.
Bij het herstel in 1998 van de gewelven in het koor van de Dorpskerk ontdekte men dat zich onder de vele kalklagen restanten bevonden van gewelfschilderingen.
Bij een inventarisatieonderzoek bleek dat alle gewelfschelpen schilderingen hadden, of gekend hadden. De conditie waarin deze zich bevonden was dermate slecht dat al tijdens het onderzoek diverse schilderingen vast gezet moesten worden. Het bleek dat de vele kalklagen deze schilderingen voor verder verval hadden behoed. Na het verwijderen van de kalklagen bleken de schilderingen te bestaan uit afbeeldingen van een vijftal heiligen, komend vanaf hun middel uit een bloem. Verder bestonden de schilderingen uit vele krullen en bloemen, en enkele vogels. In de vogels bleken een uil, een ekster en een tweetal zwaluwen te herkennen te zijn.
Kijkend vanuit de kerk richting koorsluiting, zien we van links naar rechts de volgende afbeeldingen
Een bloemmotief met een uil
Bij de oude Grieken was de uil gewijd aan Athene, dochter van Zeus, die, hoewel in eerste instantie krijgsgodin, ook de verpersoonlijking was van de opperste wijsheid en grootste kracht.
De Heilige Martinus (11 november)
Martinus is omstreeks 316 geboren in de stad Savaria, provincie Pannonië, dat in Hongarije ligt. Hij werd christen toen hij in Gallië vertoefde als soldaat. Op 18-jarige leeftijd werd hij gedoopt en niet lang daarna en niet lang daarna verliet hij het leger.
Het verhaal gaat dat hij op een kille winterdag de stadspoort van Amiens naderde. Hij was toen te paard. Een bedelaar die vrijwel naakt was, keek naar hem omhoog en smeekte om een aalmoes. Geld had Marinus niet bij zich, maar hij nam zijn zwaard en sneed zijn rode mantel (cappa) in tweeën en gaf een helft aan de bedelaar. Kort daarop zag hij in een droom Jezus die sprak: “Martinus, jij hebt mij met je mantel bekleed”.
Het woord kapel komt van cappa, dat is mantel. Martinus van Tours deelde zijn mantel met een bedelaar. Het bouwsel waar later de gehavende cappa van St. Maarten werd bewaard en vereerd, noemde men “kapel” en de bewaarder “kapelaan”. Een kapelaan is dus oorspronkelijk een beheerder van een garderobe.
Martinus werd, na enige tijd als kluizenaar op het eiland Gallinara vertoefd te hebben, in 372 gekozen tot bisschop van Tours. Tot aan zijn dood in 397 heeft hij dit ambt bekleed. Zijn sterfdatum is 11 november, een dag die in menige streek van ons land als ‘St. Maarten’ gevierd wordt. Martinus heeft veel gedaan voor de verbreiding van het evangelie in Frankrijk.
Zijn populariteit als heilige blijkt wel uit het grote aantal (alleen al in Nederland 75) kerken dat naar hem vernoemd werd, zoals de Martini-kerken in Bolsward, Franeker, Groningen, in onze omgeving de St. Martinuskerken in Baak en Warnsveld (van waaruit de kerk in Vorden is ontstaan), alsook de Maartenskerk (de Dom) in Utrecht.
Martinus wordt vaak uitgebeeld als krijgsman te paard, die zijn mantel deelt met een bedelaar. Soms ook wel als een bisschop met een gans als attribuut of met een bedelaar aan zijn voeten. Hij is nl. schutspatroon van de ganzen. Martinus betekent “de moedige”.
Hier in de Vordense Dorpskerk is Martinus afgebeeld als bisschop met een manke bedelaar. Deze bedelaar houdt een bakje omhoog, waarin Martinus een geldstuk werpt. Boven zijn hoofd staat de naam MARTINI.
Heilige Katharina (25 november)
De derde afbeelding toont de Heilige Katharina. Zij zou onder keizer Maxentius, in 306 of 307, gemarteld zijn.
In de 15e eeuw en daarna behoorde zij tot de meest populaire heiligen.
De legende verhaalt hoe zij vijftig heidense wijsgeren in twistgesprekken overwon en hoe Christus zich op mystieke wijze met haar verloofde en haar Zijn ring aan de vinger schoof. Zij werd door Maxentius veroordeeld om door een uit vier met scherpe punten en tanden bezette wielen bestaand foltertuig gemarteld te worden, maar een engel verhinderde dit door het martelwerktuig te vernielen. Daarop werd de Heilige Katharina onthoofd.
Zij is de patrones van de wijsgeren, de wagenmakers, de molenaars en van het Aartsbisdom Utrecht. (Catharijnenconvent). Aan haar zijde staat een gebroken rad. De Heilige Katharina is de patrones van de molenaars, omdat haar met haken of schoepen bezette wiel aan een watermolen deed denken.
Katharina wordt meestal afgebeeld als een jonkvrouw, met een kroon op het hoofd en een zwaard en een boek in de hand. Haar naam betekent “reine”.
In de Dorpskerk zien we Katharina met kroon, zwaard en gebroken rad. Zij was beschermheilige van Huize Vorden, daarom wellicht deze afbeelding!
Christus, als Man van Smarten, met Arma Christi
Christus wordt, als ‘Man van Smarten’, vaak afgebeeld met een lendendoek bekleed, met een doornenkroon op het hoofd en met wonden in handen, voeten en zijde. De Arma Christi zijn de lijdenswerktuigen des Heren.
Eén van de vroegste voorstellingen vertoont Christus met een wapenschild waarop de lijdenswerktuigen zijn afgebeeld. Zoals een kruisridder in zijn schild een teken aanbracht dat aan zijn moedige daden herinnerde, zo is ook het wapenschild van de Verlosser versierd met trofeeën van Zijn overwinning op de dood en zonde. Later zijn de lijdenswerktuigen niet in een wapenschild, maar los verspreid òm of ìn de hand van de Man van Smarten aangebracht. Ook dan heten zij Arma Christi.
Hier in de Dorpskerk in Vorden, in het midden van de koorsluiting, is Christus afgebeeld met doornenkroon en wonden in de handen en de zijde. Links de speer en een spons op een stok. Rechts zijn de gesel en de roede te herkennen.
Onder de schildering, boven het raam, is heel duidelijk het jaartal te herkennen waarin de schilderingen zijn aangebracht: MCCCCCXX, dat is dus 1520.
Onbekende Heilige(?)
De restanten van de volgende schildering laten een vrouwelijke Heilige zien, die is afgebeeld met een boek en een restant van een kroon. Ook zijn haar borsten voller geschilderd dan bij Katharina en Maria.
Dit zou kunnen betekenen dat we hier te maken hebben met de Heilige Agatha. Haar naam is afgeleid van het Griekse Agathos, dat betekent: is goed.
Agatha is een Heilige en Martelares uit de derde eeuw. Zij was een voorname Christin van Sicilië. Tijdens de vervolgingen onder keizer Decius trachtte men haar door folteringen te dwingen haar geloof te verzaken, waarbij men haar tenslotte de borsten afsneed.
In de Broederenkerk in Zwolle treft men ook deze situatie van een vrouwelijke heilige aan, afgebeeld met grotere borsten dan de andere vrouwelijke heiligen. Daar heeft zij ook een tang in haar hand, die één van haar attributen is. Op Sicilië wordt zij aangeroepen als beschermster tegen uitbarstingen van de Etna. Haar naam is vermeld in de Canon van de Mis.
Maria met Kind
Maria is hier afgebeeld als moeder met het kind in haar armen. Maria draagt een kroon.
De Ekster
Juist tegenover de uil in het koorgewelf is een ekster (?) afgebeeld. Ekster: “Vreugdevogel”, “bezoeker/goed nieuws”.
Bezien we achteraf de restauratie van deze gewelfschilderingen, dan kunnen we alleen maar heel tevreden zijn met het resultaat. Immers, de dorpskerk op zich is al een monument (waarschijnlijk zelfs het oudste gebouw in Vorden).
De bijna 500 jaar oude gewelfschilderingen geven een bijzondere toegevoegde waarde aan het geheel. Samen met de unieke opstelling van de kerkbanken en de oude grafstenen, is de kerk in haar geheel een bijzonder waardevol monument.
Literatuur
Timmers, J.J.M., 1974. Christelijke Symboliek en Iconografie. 2e herziene druk. Fabula-Van Dishoeck, Bussum (ISBN 9022840174).
Zijlstra, J. en C. Timmer, Ongedateerd. Honderd en één Heiligen. NCRV, Hilversum. Uitgeversmij Kok, Kampen (ISBN 9042434204)
Laarschot, van de, A., 1999. Restauratie Nederlandse Hervormde kerk Vorden voltooid. Monumenten 99(3): 20-21.
Samenstellers van de tekst
H.G. Wullink, in 1999 voorzitter van “Oud Vorden” en B. Jonker, restaurateur-decorateur, onder wiens leiding de gewelfschilderingen in 1998 werden gerestaureerd.
De tekst en over de wandschilderingen is met welwillende toestemming overgenomen uit de “Vordense Kronyck”, maart 1999. Een uitgave van de oudheidkundige vereniging “Oud Vorden”. Secr. Dorpsstraat 2, 7251 BB Vorden, tel. 0575-553370, .e-mail info@oudvorden.nl.
Fotografie
A. Baars